FIRIBGARLIKNING MAXSUS PROFILAKTIKASINI TAKOMILLASHTIRISH.

Annotatsiya

Zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda firibgarlik jinoyati eng keng tarqalgan va murakkab jinoyat turlaridan biri sifatida jamiyat xavfsizligi, fuqarolarning mol-mulk daxlsizligi hamda davlatning iqtisodiy barqarorligiga jiddiy tahdid solayotgan hodisalardan biridir. Texnologik taraqqiyot, axborot texnologiyalarining keskin rivojlanishi, raqamli iqtisodiyot va onlayn moliyaviy operatsiyalarning kengayishi bilan bir qatorda firibgarlikning shakl va usullari ham tobora takomillashib, yangi ko‘rinishlarda namoyon bo‘lmoqda. Shu bois, firibgarlikni faqat jazo choralari orqali emas, balki maxsus profilaktika choralari orqali oldini olish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mazkur annotatsiyada firibgarlik jinoyatini maxsus profilaktika asosida samarali tarzda bartaraf etish yo‘llari, mavjud tizimdagi kamchiliklar va ularni takomillashtirish istiqbollari tahlil qilinadi. Avvalo, firibgarlik tushunchasi, uning huquqiy ta’rifi va shakllari o‘rganiladi. Jinoyat kodeksiga muvofiq, firibgarlik – bu begona mol-mulkni yoki mulkiy huquqni aldash yoki ishonchni suiiste’mol qilish yo‘li bilan o‘zlashtirishdir. Ushbu jinoyatning xususiyati shundaki, u zo‘ravonliksiz, lekin yuqori darajadagi psixologik manipulyatsiya va intellektual aldov asosida amalga oshiriladi. Bu esa uni aniqlash va oldini olishni ancha murakkablashtiradi. Shu sababli, umumiy profilaktika choralari (masalan, jazo ogohlantiruvlari, ommaviy axborot vositalari orqali tushuntirishlar) bilan bir qatorda, maxsus profilaktika mexanizmlarini shakllantirish zarurati yuzaga keladi. Firibgarlikning maxsus profilaktikasi deganda, bu jinoyatning sodir etilish sabab va sharoitlarini chuqur o‘rganish, xavfli shaxslar guruhini aniqlash, ularning faoliyatini nazorat qilish, muayyan xavf zonalarida axborot-tahliliy ishlarni olib borish va oldindan ogohlantirish tizimlarini yaratish tushuniladi. Bunday chora-tadbirlar odatda huquqni muhofaza qiluvchi organlar, moliya institutlari, axborot xavfsizligi markazlari va fuqarolik jamiyati institutlari o‘rtasidagi hamkorlik asosida amalga oshiriladi. Bugungi kunda firibgarlikning eng ko‘p tarqalgan shakllaridan biri – raqamli (onlayn) firibgarlikdir. Internet orqali sodir etiladigan bunday jinoyatlar o‘zining yashirinlik darajasi, transmilliy tabiati va texnik murakkabligi bilan ajralib turadi. Shu bois, maxsus profilaktik choralar ichida kiberxavfsizlikni mustahkamlash, raqamli savodxonlikni oshirish va sun’iy intellekt asosida tahlil tizimlarini joriy etish muhim ahamiyatga ega. Jumladan, bank tizimlarida firibgarlikni aniqlovchi algoritmik modellardan foydalanish, fuqarolarga soxta SMS, elektron pochta yoki ijtimoiy tarmoqlardagi aldov sxemalari haqida doimiy axborot berib borish zarur. Shuningdek, firibgarlikning ijtimoiy-psixologik omillarini tahlil qilish ham maxsus profilaktika tizimining ajralmas qismidir. Odatda, firibgarlik jinoyatini sodir etuvchilar jamiyatdagi ishonch munosabatlaridan, odamlarning sodda va ishonuvchanligidan, shuningdek, moliyaviy yoki ijtimoiy muammolaridan foydalanadilar. Shu bois, aholining huquqiy madaniyatini oshirish, shaxsiy moliyaviy xavfsizlik bo‘yicha keng ko‘lamli ma’rifiy kampaniyalarni yo‘lga qo‘yish – profilaktikaning samaradorligini oshiradi. Ta’lim muassasalarida huquqiy tarbiya darslari, ommaviy axborot vositalarida maxsus ko‘rsatuvlar va ijtimoiy tarmoqlarda ogohlantiruvchi kontent yaratish bu borada muhim vositadir. Firibgarlikka qarshi maxsus profilaktik faoliyatni tashkil etishda davlat va jamoat institutlarining o‘zaro hamkorligi alohida o‘rin tutadi. Ichki ishlar organlari, prokuratura, bank tizimlari, axborot-kommunikatsiya tashkilotlari va nodavlat tashkilotlar o‘rtasida axborot almashish mexanizmlarini kuchaytirish orqali jinoyatlarning oldini olish mumkin. Masalan, huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan aniqlangan firibgarlik sxemalari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni moliya institutlari bilan tezkor tarzda bo‘lishish, firibgarlar tomonidan ishlatilayotgan yangi uslublar to‘g‘risida ogohlantirish tizimlarini yo‘lga qo‘yish zarur. Tadqiqot natijalariga ko‘ra, firibgarlikning oldini olishdagi asosiy muammolardan biri – bu mavjud qonunchilikning ayrim sohalarda zamon talablari darajasida bo‘lmasligidir. Masalan, raqamli firibgarlik, kriptovalyuta orqali o‘zlashtirish yoki onlayn investitsion piramidalarga oid huquqiy me’yorlar hali to‘liq takomillashmagan. Shu bois, firibgarlikni oldini olishda huquqiy bazani modernizatsiya qilish – eng muhim yo‘nalishlardan biridir. Yangi texnologiyalar asosida sodir etilayotgan jinoyatlar uchun alohida javobgarlik turlari, tezkor surishtiruv uslublari va xalqaro hamkorlik mexanizmlari ishlab chiqilishi lozim. Maxsus profilaktikaning samaradorligini oshirish uchun, jinoyat sodir etish xavfi yuqori bo‘lgan shaxslarni erta aniqlash, ularni ijtimoiy reabilitatsiya qilish, bandlik va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish zarur. Bu yondashuv jinoyatga moyil shaxslarni ijtimoiy foydali faoliyatga yo‘naltiradi va firibgarlikning ildizini kamaytiradi. Shu bilan birga, iqtisodiy sohada shaffoflikni oshirish, korrupsiyaga qarshi kurashish, davlat xizmatlarining raqamlashtirilgan ochiq tizimini yaratish ham firibgarlik xavfini sezilarli kamaytiradi.